आर्थिक योजना विद्यार्थी कल्याण शिक्षण मंत्रालय शैक्षणिक कर्ज सरकारी योजना

प्रधानमंत्री विद्यालक्ष्मी योजना (Pradhan Mantri Vidyalaxmi Yojana)

प्रधानमंत्री विद्यालक्ष्मी योजना 2024: पात्रता, फायदे, आणि ऑनलाइन अर्ज करण्याची संपूर्ण प्रक्रिया

0 214 7 minutes read

प्रधानमंत्री विद्यालक्ष्मी योजनेचा लोगो आणि विद्यापीठातील विद्यार्थी. — प्रधानमंत्री विद्यालक्ष्मी योजना: आता विद्यार्थी उच्च शिक्षणासाठी संपार्श्विक-मुक्त शैक्षणिक कर्जासाठी अर्ज करू शकतात.

भारत सरकारच्या शिक्षण मंत्रालयाच्या (Ministry of Education) उच्च शिक्षण विभागाने (Department of Higher Education) सुरू केलेली “प्रधानमंत्री विद्यालक्ष्मी (पीएम-विद्यालक्ष्मी) योजना” ही एक महत्त्वाची सरकारी योजना आहे.¹ या योजनेचा उद्देश गुणवत्तापूर्ण उच्च शिक्षण घेऊ इच्छिणाऱ्या गुणवंत विद्यार्थ्यांना आर्थिक मदत करणे आहे, जेणेकरून कोणत्याही विद्यार्थ्याला पैशाअभावी आपले शिक्षण सोडून द्यावे लागणार नाही.

या योजनेंतर्गत, अर्जदारांना कोणतीही संपार्श्विक (collateral-free) किंवा हमी (guarantor-free) न देता, अत्यंत सोप्या, पारदर्शक आणि पूर्णपणे डिजिटल प्रक्रियेद्वारे शैक्षणिक कर्ज मिळते.² ज्या कुटुंबांचे वार्षिक उत्पन्न ₹8,00,000 पर्यंत आहे, त्यांना 3% व्याजावर सबसिडी दिली जाते.³ या योजनेसाठी पात्र होण्यासाठी, अर्जदाराला भारतातील 902 निवडक गुणवत्तापूर्ण उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये (QHEIs) स्वतःच्या गुणवत्तेवर प्रवेश मिळवणे आवश्यक आहे.

या योजनेची अंमलबजावणी उच्च शिक्षण विभागाद्वारे, कॅनरा बँक (Canara Bank) या नोडल बँकेच्या समन्वयाने केली जाते. या योजनेसाठी अर्ज केवळ ऑनलाइन पद्धतीने स्वीकारले जातात.

योजनेचे फायदे (Benefits)

जमानत-मुक्त कर्ज: QHEIs मध्ये प्रवेश घेतलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी विशेष संपार्श्विक-मुक्त आणि हमी-मुक्त शैक्षणिक कर्ज उत्पादन.⁴
अमर्याद कर्जाची रक्कम: कर्जाची रक्कम अभ्यासक्रमाचे शुल्क आणि इतर संबंधित खर्चांवर (उदा. मेस, वसतिगृह शुल्क, लॅपटॉप, राहण्याचा खर्च) अवलंबून असते, यासाठी कोणतीही कमाल मर्यादा नाही.
क्रेडिट गॅरंटी: ₹7,50,000 पर्यंतच्या कर्जासाठी भारत सरकारद्वारे 75% क्रेडिट गॅरंटी दिली जाते, कौटुंबिक उत्पन्नाची पर्वा न करता.⁵
व्याज सबसिडी: ज्या विद्यार्थ्यांचे वार्षिक कौटुंबिक उत्पन्न ₹8,00,000 पर्यंत आहे, त्यांना अधिस्थगन कालावधी (अभ्यासक्रमाचा कालावधी अधिक एक वर्ष) दरम्यान ₹10,00,000 पर्यंतच्या कर्जावर 3% व्याज सबसिडी दिली जाते.⁶
पूर्ण व्याज सबसिडी: ₹4,50,000 पर्यंत वार्षिक कौटुंबिक उत्पन्न असलेल्या विद्यार्थ्यांना पीएम-यूएसपी सीएसआयएस (PM-USP CSIS) अंतर्गत तांत्रिक/व्यावसायिक अभ्यासक्रमांसाठी आधीच पूर्ण व्याज सबसिडी दिली जाते.⁷
व्याज दर: व्याज दर संबंधित बँकेच्या EBLR (Externally Benchmarked Lending Rate) + 0.5% पर्यंत मर्यादित आहे.
अतिरिक्त सूट: जर विद्यार्थी अभ्यासक्रमाच्या आणि अधिस्थगन कालावधी दरम्यान नियमितपणे व्याजाचा भरणा करत असेल, तर त्याला 1% पर्यंत अतिरिक्त व्याज सवलत मिळते.
पुनर्भुगतान कालावधी: पुनर्भुगतान कालावधी 15 वर्षांपर्यंत आहे, ज्यात अधिस्थगन कालावधीचा समावेश नाही.⁸
सबसिडी हस्तांतरण: व्याज सबसिडीची रक्कम थेट लाभार्थीच्या PM-VIDYALAXMI DIGITAL RUPEE APP (CBDC WALLET) मध्ये जमा केली जाते आणि लाभार्थीने ॲपवर ती रिडीम केल्यावर, ती रक्कम त्यांच्या बँक खात्यात हस्तांतरित केली जाते.

पात्रता (Eligibility)

विद्यार्थ्यांसाठी:

अर्जदार भारतीय नागरिक असावा.
अर्जदाराने भारतातील 902 निवडक गुणवत्तापूर्ण उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये (QHEIs) गुणवत्तेवर आधारित प्रवेश मिळवलेला असावा.⁹
अर्जदाराने व्यवस्थापन कोटा (management quota) किंवा तत्सम कोट्यातून प्रवेश घेतलेला नसावा.
3% व्याज सबसिडीसाठी पात्र होण्यासाठी वार्षिक कौटुंबिक उत्पन्न ₹8,00,000 पेक्षा जास्त नसावे.¹⁰
अर्जदाराला कोणत्याही इतर केंद्र किंवा राज्य सरकारच्या शिष्यवृत्ती, व्याज सबसिडी योजना किंवा शुल्क प्रतिपूर्तीचा लाभ मिळत नसावा.¹¹
अर्जदाराने अभ्यासक्रम अर्धवट सोडू नये किंवा त्याला शिस्तभंगाच्या किंवा शैक्षणिक कारणांमुळे संस्थेतून काढून टाकलेले नसावे.
दुसऱ्या वर्षापासून व्याज सबसिडी मिळवण्यासाठी विद्यार्थ्याने समाधानकारक शैक्षणिक कामगिरी राखणे आवश्यक आहे.
विद्यार्थी केवळ एकदाच, एकतर पदवी, पदव्युत्तर किंवा एकात्मिक अभ्यासक्रमासाठी व्याज सबसिडी आणि क्रेडिट गॅरंटीचा लाभ घेऊ शकतो.

गुणवत्तापूर्ण उच्च शिक्षण संस्थांसाठी (QHEIs):

खालील संस्था पात्र आहेत:

शिक्षण मंत्रालयाने प्रकाशित केलेल्या नवीनतम एनआयआरएफ (NIRF) क्रमवारीतील एकूण/श्रेणी-विशिष्ट आणि/किंवा डोमेन-विशिष्ट क्रमवारीमध्ये शीर्ष 100 मध्ये समाविष्ट असलेल्या सर्व HEIs.¹²
शिक्षण मंत्रालयाने प्रकाशित केलेल्या नवीनतम एनआयआरएफ क्रमवारीच्या यादीमध्ये राज्य/केंद्रशासित प्रदेश सरकारांच्या अंतर्गत असलेल्या शीर्ष 200 मध्ये समाविष्ट HEIs.¹³
भारत सरकारच्या अंतर्गत असलेली उर्वरित सर्व HEIs.¹⁴
परदेशी शिक्षण संस्थांचे भारतीय कॅम्पस, भारतीय शिक्षण संस्थांचे परदेशी कॅम्पस आणि परदेशी शिक्षण संस्था या योजनेमध्ये समाविष्ट नाहीत.

अर्ज प्रक्रिया (Online Application Process)

नोंदणी (REGISTRATION)

पायरी 1: “प्रधानमंत्री विद्यालक्ष्मी (पीएम-विद्यालक्ष्मी) योजनेच्या” अधिकृत वेबसाइटला भेट द्या.
पायरी 2: वरच्या रिबनमध्ये, “लॉगिन” > “विद्यार्थी लॉगिन” वर क्लिक करा. पुढील स्क्रीनवर, “एक खाते तयार करा” वर क्लिक करा, आणि आपण “विद्यार्थी नोंदणी” पृष्ठावर पोहोचाल.
पायरी 3: पीएम-विद्यालक्ष्मी योजनेअंतर्गत लाभ (ज्यामध्ये शैक्षणिक कर्ज, व्याज सबसिडी आणि क्रेडिट गॅरंटी कव्हरेज समाविष्ट आहे) घेण्यासाठी विद्यार्थ्याने आधारद्वारे नोंदणी करणे आवश्यक आहे आणि पात्र असल्यास व्याज सबसिडीसाठी अर्ज करू शकतो.
पायरी 4: नोंदणी फॉर्ममध्ये, अर्जदाराचे नाव, मोबाइल नंबर, ईमेल आयडी यांसारखे अनिवार्य तपशील प्रदान करा. ओटीपीद्वारे मोबाइल नंबर आणि ईमेल आयडीची पडताळणी करा. एक पासवर्ड तयार करा, ज्यात किमान 8 वर्ण, अपरकेस आणि लोअरकेस अक्षरे, संख्या आणि विशेष वर्णांचा समावेश असावा.
पायरी 5: पासवर्डची पुष्टी करा, कॅप्चा कोड भरा, “अटी व गोपनीयता” ला सहमती द्या आणि नोंदणी करण्यासाठी “सबमिट” वर क्लिक करा. नोंदणी झाल्यावर, तुम्हाला एसएमएस/ईमेल/व्हॉट्सॲपवर पुष्टीकरण संदेश मिळेल.

अर्ज (APPLICATION)

पायरी 1: “प्रधानमंत्री विद्यालक्ष्मी (पीएम-विद्यालक्ष्मी) योजनेच्या” अधिकृत वेबसाइटला भेट द्या.
पायरी 2: वरच्या रिबनमध्ये, “लॉगिन” > “विद्यार्थी लॉगिन” वर क्लिक करा. पुढील स्क्रीनवर, तुमचा लॉगिन तपशील, म्हणजेच वापरकर्ता आयडी आणि पासवर्ड प्रदान करा. तुमचा नोंदणीकृत ईमेल तुमचा वापरकर्ता आयडी असेल.
पायरी 3: कॅप्चा कोड भरा, “अटी व गोपनीयता” ला सहमती द्या आणि “लॉगिन” वर क्लिक करा. तुमच्या मोबाइल नंबर/ईमेल आयडीवर प्राप्त झालेला ओटीपी प्रदान करा.
पायरी 4: “विद्यार्थ्याच्या मुख्यपृष्ठावर” (Student’s Homepage), “शैक्षणिक कर्जासाठी अर्ज करा” वर क्लिक करा, आणि आपण योजनेच्या ऑनलाइन अर्ज फॉर्मवर पोहोचाल.
पायरी 5: अर्ज फॉर्ममध्ये, सर्व अनिवार्य फील्ड भरा आणि निर्दिष्ट स्वरूप आणि आकारात सर्व अनिवार्य कागदपत्रे अपलोड करा.
पायरी 6: ड्रॉपडाउनमधून पसंतीचा बँक आणि शाखा निवडा. प्रदान केलेली सर्व माहिती आणि अपलोड केलेल्या कागदपत्रांचे काळजीपूर्वक पुनरावलोकन करा आणि आवश्यक असल्यास दुरुस्ती करा.
पायरी 7: अटी व शर्ती आणि गोपनीयता धोरणाला (असल्यास) मान्यता द्या आणि “अंतिम सबमिट” (Final Submit) वर क्लिक करून तुमचा अर्ज सादर करा. तुम्हाला एक पुष्टीकरण संदेश प्राप्त होईल.

कर्ज अर्जाची स्थिती तपासा (TRACK LOAN APPLICATION STATUS)

पायरी 1: तुमच्या पीएम-विद्यालक्ष्मी खात्यात लॉग इन केल्यानंतर, “विद्यार्थ्याच्या मुख्यपृष्ठावर”, मेनूमधून “कर्ज अर्ज तपासा” (Track Loan Application) या विभागावर क्लिक करा.¹⁵
पायरी 2: ड्रॉपडाउन सूचीमधून तुमचा कर्ज अर्ज क्रमांक निवडा.
पायरी 3: तुमच्या अर्जाची वर्तमान स्थिती (उदा. “समीक्षाधीन,” “मंजूर,” “वितरित”) प्रदर्शित होईल. तुमच्या अर्जाची प्रत डाउनलोड करण्यासाठी, “अर्ज पीडीएफ डाउनलोड करा” वर क्लिक करा.

ब्याज सबसिडीसाठी अर्ज करा (APPLY FOR INTEREST SUBVENTION)

पायरी 1: एकदा तुमचे शैक्षणिक कर्ज बँकेकडून मंजूर आणि वितरित झाल्यावर, “पीएम-विद्यालक्ष्मी” वेबसाइटवर लॉग इन करा.
पायरी 2: “विद्यार्थ्याच्या मुख्यपृष्ठावर”, मेनूमधून “ब्याज सबसिडीसाठी अर्ज करा” निवडा.
पायरी 3: “ब्याज सबसिडीचा दावा करा” वर क्लिक करा आणि आवश्यक तपशील भरा.
पायरी 4: उत्पन्नाचा दाखला (सार्वजनिक प्राधिकरणाने जारी केलेला) किंवा अनुबंध 6 (तुमच्या संस्थेने प्रदान केलेला) अपलोड करा.
पायरी 5: फॉर्म सबमिट करा. तुम्हाला एसएमएस/ईमेल/व्हॉट्सॲपद्वारे पुष्टीकरण प्राप्त होईल.

तक्रार नोंदवा (RAISE A GRIEVANCE)

पायरी 1: मेनूमधून “तक्रार सुरू करा” (Initiate Grievance) विभागावर जा. “नवीन तक्रार नोंदवा” वर क्लिक करा.
पायरी 2: तुमचा कर्ज अर्ज क्रमांक प्रदान करा. तक्रारीचा प्रकार आणि उपप्रकार निवडा. संबंधित बँक निवडा.
पायरी 3: समस्येचे तपशीलवार वर्णन करा आणि सहाय्यक कागदपत्रे (PDF/JPEG/PNG, कमाल 200KB) अपलोड करा. तक्रार सादर करा.
ट्रॅकिंगसाठी एक तक्रार आयडी तयार केला जाईल. “उत्तर पहा” (View Reply) अंतर्गत स्थिती तपासा आणि जर ती अनसुलझी राहिली तर तक्रार पुन्हा नोंदवा.

तक्रार निवारण (GRIEVANCE REDRESSAL)

तक्रारींसाठी, तुम्ही केनरा बँकेला खालील पत्त्यावर संपर्क साधू शकता:

टोल-फ्री क्रमांक: 1800 1031 आणि दूरध्वनी: 080- 22533876
ईमेल: hoel@canarabank.com, hogps@canarabank.com, support@pmvidyalaxmi.co.in.

आवश्यक कागदपत्रे (Documents Required)

आधार कार्ड
पॅन कार्ड¹⁶
पत्त्याचा पुरावा
मागील पात्रतेच्या मार्कशीट (स्वयं-साक्षांकित)
प्रवेश परीक्षेचा निकाल
प्रवेश पत्र (संस्थेकडून, शुल्क संरचनेसह)
उत्पन्नाचा दाखला (राज्याच्या नियुक्त सार्वजनिक प्राधिकरणाकडून)

जर QHEI ने प्रवेशाच्या वेळी यापैकी काही कागदपत्रे आधीच स्वीकारली असतील, तर विद्यार्थ्याने त्याबाबत QHEI कडून एक प्रमाणपत्र सादर करावे (प्रारूप अनुबंध 6 मध्ये दिलेले आहे). उर्वरित कागदपत्रेच विद्यार्थ्यांना बँक/पोर्टलवर सादर करावी लागतील.

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)

व्यवस्थापन कोट्यातून प्रवेश घेतलेले विद्यार्थी या योजनेसाठी अर्ज करू शकतात का?

नाही, व्यवस्थापन कोटा किंवा तत्सम कोट्यातून प्रवेश घेतलेले विद्यार्थी या कर्जासाठी पात्र नाहीत.

या आर्थिक मदतीसाठी पात्र होण्यासाठी विशिष्ट अभ्यासक्रम आवश्यक आहे का?

गुणवत्तापूर्ण उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये (QHEIs) कोणत्याही अभ्यासक्रमात प्रवेश घेतलेले विद्यार्थी पात्र आहेत.17

या कर्जासाठी अर्ज करण्यासाठी अर्जदाराकडे कोणती शैक्षणिक पात्रता असावी?

खुली स्पर्धा परीक्षा/गुणवत्तेवर आधारित प्रवेशाद्वारे प्रवेश घेतलेले विद्यार्थी पीएम-विद्यालक्ष्मी योजनेअंतर्गत कर्जासाठी अर्ज करू शकतात.

3% व्याज सबसिडीसाठी पात्र होण्यासाठी कमाल वार्षिक कौटुंबिक उत्पन्न किती आहे?

3% व्याज सबसिडीसाठी पात्र होण्यासाठी अर्जदाराचे वार्षिक कौटुंबिक उत्पन्न ₹8,00,000 पेक्षा जास्त नसावे.18

विद्यार्थी आधीच दुसरी सरकारी शिष्यवृत्ती घेत असल्यास या कर्जाचा लाभ घेऊ शकतो का?

नाही, कोणत्याही इतर केंद्र किंवा राज्य सरकारच्या शिष्यवृत्ती, व्याज सबसिडी, किंवा शुल्क प्रतिपूर्तीचा लाभ घेणारे अर्जदार पात्र नाहीत.

या आर्थिक मदत कार्यक्रमासाठी अर्ज करणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी काही वयोमर्यादा आहे का?

गुणवत्तापूर्ण उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये (QHEIs) गुणवत्तेवर आधारित प्रवेश मिळवणारे सर्व विद्यार्थी पीएम-विद्यालक्ष्मी योजनेअंतर्गत पात्र आहेत.19

या शैक्षणिक कर्जासाठी पात्र होण्यासाठी कोणत्या प्रकारचा प्रवेश आवश्यक आहे?

अर्जदाराला भारतातील 902 निवडक गुणवत्तापूर्ण उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये (QHEIs) गुणवत्तेवर आधारित प्रवेश मिळवणे आवश्यक आहे.

या योजनेअंतर्गत कोणत्या प्रकारच्या संस्था पात्र मानल्या जातात?

पात्र संस्थांमध्ये एनआयआरएफ क्रमवारीत शीर्ष 100 मध्ये समाविष्ट HEIs, एनआयआरएफ क्रमवारीत शीर्ष 200 मध्ये समाविष्ट राज्य/केंद्रशासित प्रदेश सरकारी HEIs, आणि भारत सरकारच्या अंतर्गत असलेल्या सर्व HEIs यांचा समावेश आहे.20

या योजनेत परदेशी शिक्षण संस्था किंवा त्यांचे भारतीय कॅम्पस पात्र आहेत का?

नाही, परदेशी संस्थांचे भारतीय कॅम्पस, भारतीय संस्थांचे परदेशी कॅम्पस आणि परदेशी संस्था यामध्ये समाविष्ट नाहीत.

पोर्टलवर खाते तयार करण्यासाठी पासवर्डच्या काय आवश्यकता आहेत?

पासवर्ड किमान 8 वर्णांचा असावा, ज्यात अपरकेस आणि लोअरकेस अक्षरे, संख्या आणि विशेष वर्णांचे मिश्रण असावे.

अर्जदार कर्ज प्रक्रियेसाठी त्यांच्या पसंतीच्या बँकेची निवड करू शकतात का?

होय, अर्जदार अर्ज प्रक्रियेदरम्यान ड्रॉपडाउन मेनूमधून त्यांच्या पसंतीची बँक आणि शाखा निवडू शकतात.

सादर केलेला कर्ज अर्ज डाउनलोड करण्याचा पर्याय आहे का?

होय, अर्जदार “कर्ज अर्ज तपासा” विभागातून त्यांच्या अर्जाची पीडीएफ प्रत डाउनलोड करू शकतात.

व्याज सबसिडीची रक्कम विद्यार्थ्याला कशी जमा केली जाते?

सबसिडीची रक्कम लाभार्थीच्या पीएम विद्यालक्ष्मी डिजिटल रुपी ॲप (CBDC WALLET) मध्ये जमा केली जाईल आणि लाभार्थीने ॲपवर रिडीम केल्यावर, ती रक्कम लाभार्थीच्या कर्ज खात्यात हस्तांतरित केली जाईल.21

75% क्रेडिट गॅरंटीसाठी पात्र असलेली कमाल कर्जाची रक्कम किती आहे?

भारत सरकार ₹7,50,000 पर्यंतच्या कर्जासाठी 75% क्रेडिट गॅरंटी प्रदान करते, कौटुंबिक उत्पन्नाची पर्वा न करता.22

या योजनेअंतर्गत कर्जासाठी व्याज दर मर्यादा किती आहे?

व्याज दर बँकेच्या EBLR (Externally Benchmarked Lending Rate) + 0.5% पर्यंत मर्यादित आहे.

वेळेवर परतफेडीसाठी काही अतिरिक्त व्याज सवलत उपलब्ध आहे का?

होय, जर अभ्यासक्रम आणि अधिस्थगन कालावधी दरम्यान व्याज भरला गेला तर 1% पर्यंत अतिरिक्त व्याज सवलत दिली जाते.

या शैक्षणिक कर्जासाठी परवानगी असलेला कमाल परतफेड कालावधी किती आहे?

परतफेड कालावधी अधिस्थगन कालावधी (अभ्यासक्रमाची मुदत अधिक एक वर्ष) वगळून 15 वर्षांपर्यंत वाढू शकतो.23

पीएम विद्यालक्ष्मी डिजिटल रुपी ॲप काय आहे?

पीएम विद्यालक्ष्मी डिजिटल रुपी ॲप (PM VIDYALAXMI DIGITAL RUPEE App) हे शिक्षण मंत्रालयाच्या उच्च शिक्षण विभागाकडून शैक्षणिक कर्जाच्या व्याज सबसिडीचा लाभ मिळवण्यासाठी एक सेंट्रल बँक डिजिटल करन्सी (CBDC) आधारित समर्पित मोबाइल ॲप्लिकेशन आहे.24

हे ॲप अँड्रॉइड आधारित मोबाइलसाठी प्ले स्टोअरवर आणि आय-फोनसाठी ॲप स्टोअरवर डाउनलोडसाठी उपलब्ध आहे.25

हे ॲप डाउनलोड करण्यासाठी, लाभार्थीच्या दाव्यानुसार, वित्तपुरवठा करणाऱ्या बँकेने पीएम-विद्यालक्ष्मी पोर्टलमध्ये अपडेट केलेल्या मोबाइल नंबरचा वापर करणे आवश्यक आहे.

लाभार्थी आपल्या आधार-नोंदणीकृत मोबाइल नंबरवर प्राप्त झालेल्या ओटीपीद्वारे आधार-आधारित प्रमाणीकरण प्रक्रियेद्वारे त्यांचे पीएम विद्यालक्ष्मी डिजिटल रुपी ॲप सक्रिय करू शकतात.

पीएम विद्यालक्ष्मी डिजिटल रुपी ॲप शिक्षण मंत्रालयाच्या उच्च शिक्षण विभागाच्या पीएम विद्यालक्ष्मी आणि सीएसआयएस (CSIS) या दोन्ही व्याज सबसिडी योजनांसाठी लागू आहे.

संदर्भ आणि स्रोत (Sources and References)

👉 अधिक माहितीसाठी वाचा: